आकर्षक रंग, अनारोग्याचा संग कृत्रिम खाद्य रंगांचे छुपे धोके - भाग २

पिवळा खाद्य रंग

1. यलो क्रमांक–५ (टार्टराझिन): (E-102)

टार्ट्राझीन हा एक कृत्रिम खाद्य रंग असून तो केवळ विविध अन्नपदार्थांनाच नव्हे तर सौंदर्यप्रसाधनांना व औषधनिर्मितीतील उत्पादनांनाही उठावदार पिवळा रंग देण्यासाठी वापरला जातो. टार्टराझिन (यलो क्र. ५) इतर अनेक कृत्रिम रंगांसोबत वापरून हिरव्या छटा निर्माण करण्यासाठी उपयोगात आणला जातो. रासायनिक दृष्ट्या हा पेट्रोलियम-आधारित पदार्थांपासून तयार होणारे अझो संयुग आहे. ही एक चमकदार केशरी-पिवळी पावडर असून ती पाण्यात आणि ग्लिसरॉलमध्ये विरघळते. याला E-१०२ या क्रमांकाने ओळखले जाते.  

याचा वापर कुठे होतो?
हा रंग खाद्य उद्योगात तसेच औषधनिर्मिती आणि सौंदर्यप्रसाधने उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो. आता त्याचे उपयोग सविस्तर पाहूया:

A. खाद्य उद्योग:   

1. आइस्क्रीम, आइस्कँडी आणि बर्फगोळे.
2. हार्ड कँडीज, मार्शमॅलोज, गमीज, च्युइंगम आणि कॉटन कँडी.
3. इन्स्टंट पुडिंग्स, केक मिक्स, कस्टर्ड पावडर आणि पेस्ट्रीज.
4. बिस्किटे आणि कुकीज.
5. थंड पेये, ऊर्जा / उत्तेजक पेये, क्रीडा पेये, पावडर स्वरूपातील पेयमिश्रण, फळरस
6. सुगंधी/मिश्रित मद्यपे 
7. सुगंधी / चविष्ट मक्याचे चिप्स (उदा. नाचोज), पॉपकॉर्न, बटाट्याचे/केळ्याचे वेफर्स 
8. जाम, जेली, मार्मालेड्स (फळांपासून तयार गोड पेस्ट/फास) 
9. दुग्धजन्य पदार्थ, जसे की दही, चीज, आणि सुवासिक दूध, इत्यादी. 
10. सॉस व चटण्या / चविष्ट पूरक पदार्थ 
11. इतर प्रक्रिया केलेले अन्नपदार्थ: मक्याचे तुकडे (कॉर्नफ्लेक्स), म्यूसली (धान्य मिश्रण), झटपट तयार होणारे पदार्थ (उदा. सूप, नूडल्स, भाताचे पदार्थ – उदा. रिसोटो) 
12. शाकाहारी व मांसाहारी पदार्थ (उदा. बिर्याणी, कबाब) जे उपहारगृह किंवा बाहेरील विक्रेत्यांकडून तयार केले जातात.

B. सौंदर्यप्रसाधने:   

1. द्रवरूप व बार स्वरूपातील साबण, हिरव्या रंगाचे हात स्वच्छ करणारे सॅनिटायझर्स 
2. आर्द्रक (Moisturisers) व लोशन्स 
3. अत्तर आणि डिओडोरंट्स. 
4. मुखशुद्धी द्रावण (Mouthwash) व दंतमंजन/टूथपेस्ट     
5. शॅम्पू, कंडिशनर आणि केसांची काळजी घेणारी इतर उत्पादने. 
6. डोळ्यांचे रंगसंगती प्रसाधन (Eyeshadow), गालरंग (Blush), मुखपावडर,  
7. फाउंडेशन, ओठरंग (लिपस्टिक) इत्यादी — अगदी गुलाबी किंवा जांभळ्या रंगछटेतील प्रसाधनांत देखील 
8. तात्पुरते गोंदण (Temporary टॅटू,), नखरंग (Nail polish), नखरंग काढणारे द्रावण (Nail polish remover) इत्यादी.

C. औषधनिर्मिती

ओळख सुलभ होण्यासाठी टार्टराझिनचा वापर विविध औषधांमध्ये पिवळा, नारंगी किंवा हिरवा रंग देण्यासाठी केला जातो. त्याचे उपयोग पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. 1. सिरप
   2. कॅप्सूल
   3. गोळ्या  
   4. लोशन  
   5. जेल    

संबंधित आरोग्यासाठी धोके:
काही शास्त्रीय संशोधनानुसार, खाद्य रंगांच्या स्वरूपात टार्ट्राझीनच्या सेवनामुळे आपल्या आरोग्यावर आणि स्वास्थ्यावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतात. जरी बहुतांश टार्ट्राझीन अन्नपदार्थांमधून आपल्या शरीरात प्रवेश करत असले, तरी सौंदर्यप्रसाधने आणि औषधांमधील त्याचा वापर संवेदनशील व्यक्तींमध्ये आरोग्यविषयक दुष्परिणामांचे कारण बनू शकतो, कारण ते त्वचेद्वारे शोषले जाऊ शकते किंवा सेवन केलेल्या औषधांद्वारे शरीरात चयापचय केले जाऊ शकते. काही संशोधनानुसार, फक्त १ मिग्रॅ टार्ट्राझीन/यलो-५ चे सेवन देखील संवेदनशील व्यक्तींमध्ये प्रतिकूल प्रतिक्रिया निर्माण करू शकते. आता या आरोग्यधोक्यांचा सविस्तर आढावा घेऊया:  

A. ॲलर्जीक प्रतिक्रिया:  
टार्ट्राझीन खाद्य रंगाच्या सेवनामुळे होणाऱ्या ॲलर्जीक प्रतिक्रिया सौम्य स्वरूपातील खाज, अंगावर उठणारे पित्त, एक्झिमा आणि त्वचेवर पुरळ उठण्यापासून ते दम्यासारख्या लक्षणांपर्यंत असू शकतात, किंवा गंभीर अवस्थेत  ॲनाफिलेक्सिस सारखी तीव्र प्रतिकूल प्रतिक्रिया देखील उद्भवू शकते. या प्रतिक्रिया कोणत्या प्रमाणात व किती तीव्रतेच्या होतील हे व्यक्तीच्या संवेदनशीलतेवर तसेच घेतलेल्या रंगाच्या प्रमाणावर अवलंबून असते. हिस्टामाइन आणि इतर दाह निर्माण करणाऱ्या रसायनांच्या उत्सर्जनामुळे ही दाहक आणि ॲलर्जीक प्रतिक्रिया सुरू होते.  

B. ॲस्पिरिन असहिष्णुता:
काही व्यक्तींमध्ये ॲस्पिरिनविषयी संवेदनशीलता आढळते. अशा वेळी, जर त्यांनी ॲस्पिरिन घेतले, तर घरघर लागणे, नाक वाहणे, त्वचेवर पुरळ उठणे किंवा श्वास घेण्यास त्रास होणे अशी लक्षणे दिसू शकतात. या स्थितीला ॲस्पिरिन असहिष्णुता (Aspirin Intolerance) असे म्हणतात. रासायनिक दृष्ट्या टार्ट्राझीनची संरचना ॲस्पिरिनशी साधर्म्य असलेली आहे आणि ते शरीरात ॲस्पिरिनप्रमाणेच काही प्रमाणात कार्य करते. त्यामुळे, ज्यांना ॲस्पिरिनची असहिष्णुता आहे अशा व्यक्तींमध्ये, टार्ट्राझीनचे सेवन केल्यावरही कधी कधी याच प्रकारच्या प्रतिकूल प्रतिक्रिया उद्भवू शकतात. 

C. दमा आणि ऱ्हायनायटिसच्या (नासिकाशोथाची) तीव्रतेत वाढ:  
ज्या व्यक्तींना दमा किंवा नासिकाशोथासारखे श्वसनविकार आहेत, अशा व्यक्तींमध्ये टार्ट्राझिनयुक्त खाद्य रंगाचे सेवन केल्यास त्यांच्या विद्यमान आजाराची तीव्रता वाढू शकते.

D. अतिसक्रियता आणि वर्तनातील बदल:

टार्ट्राझीनच्या सेवनाचा संबंध मुलांमध्ये ए.डी.एच.ड (ADHD अटेन्शन डेफिसिट/हायपरॲक्टिव्हिटी डिसऑर्डर) सदृश लक्षणांच्या विकासाशी जोडला जातो. यामध्ये लक्ष केंद्रीत न होणे, विसराळूपणा, अतिसक्रियता, अस्वस्थता आणि आत्म-नियंत्रणाचा अभाव, यांच्या विकासाशी जोडलेला आहे.

ही स्थिती अनेक यंत्रणांमुळे विकसित होऊ शकते, जसे की मनःस्थिती, लक्ष, एकाग्रता आणि वर्तनासाठी आवश्यक असलेल्या न्यूरोट्रान्समीटर क्रियाशीलतेतील असंतुलन, हिस्टामिन स्रवणामुळे होणारा परिणाम, ऑक्सिडेटिव्ह स्ट्रेस आणि मुक्त रॅडिकल्समुळे होणारे मेंदूतील पेशींवरील नुकसान, शरीरातील झिंकची कमतरता (ज्यामुळे प्रभावित मुलांमध्ये वर्तन व भावनिक स्थिती खालावू शकते).

E. महत्त्वाच्या अवयवांमध्ये रोगजन्य (पॅथोलॉजिकल) जखमा:
काही शास्त्रीय अभ्यासानुसार, टार्ट्राझीनच्या दीर्घकालीन सेवनामुळे ऑक्सिडेटिव्ह ताण (oxidative stress) आणि मुक्त रॅडिकल्स (free radicals) वाढण्याचा धोका असतो, ज्यामुळे या महत्त्वाच्या शरीरातील पेशी आणि ऊतकांमध्ये दाहजन्य इजा होते आणि विविध रोगजन्य (पॅथोलॉजिकल) जखमांचा विकास होतो:

1. मेंदू - न्यूरोडीजेनेरेटिव्ह बदल, न्यूरोट्रान्समीटरच्या पातळीत बदल, इत्यादी.
2. मूत्रपिंड आणि यकृत - रचनात्मक व कार्यात्मक नुकसानामुळे जैवरासायनिक प्रोफाइलमध्ये बदल होणे.  

F. कर्करोगाचा (Malignancy) वाढलेला धोका:
टार्ट्राझिनचे दीर्घकालीन सेवन केल्यास शरीरात कर्करोग (Cancer) होण्याचा धोका वाढू शकतो. यामागे अनेक यंत्रणा कारणीभूत ठरू शकतात, जसे की:

1. टार्ट्राझिनचे चयापचयी उत्पादन (Sulfanilic acid) हे एक ज्ञात कार्सिनोजेन (कर्करोगकारक संयुग) आहे.
2. टार्ट्राझिन इतर कार्सिनोजेन्सच्या गाठ (Tumour) निर्माण करणाऱ्या परिणामकारकतेत वाढ करू शकतो.  
3. मुक्त रॅडिकल्स आणि ऑक्सिडेटिव्ह स्ट्रेस यांमुळे DNA मध्ये हानी व म्युटेशन्स (जनुकीय बदल) होतात.

G. अत्यधिक थकवा:
टार्ट्राझिनच्या सेवनामुळे काही व्यक्तींमध्ये थकवा जास्त प्रमाणात जाणवतो. यामागे अनेक जैविक कारणे असू शकतात, त्यापैकी प्रमुख पुढीलप्रमाणे आहेत –

1. ऑक्सिडेटिव्ह ताण आणि मुक्त रॅडिकल्समुळे पेशींना नुकसान होते आणि पेशींची कार्यप्रणाली विस्कळीत होते.
2. मेंदूतील डोपामाइन आणि सेरोटोनिन यांसारख्या न्यूरोट्रान्समीटरच्या पातळीत आणि संतुलनात बिघाड. 
3. यकृताची डिटॉक्सिफाय (विषारी पदार्थ काढून टाकण्याची) करण्याची आणि पोषक तत्त्वांवर प्रक्रिया करण्याची क्षमता कमी होते, ज्यामुळे चयापचय बिघडते आणि थकवा येतो.  

H. निद्रानाश:
टार्ट्राझीनच्या सेवनाचा संबंध झोपेच्या विकारांशी आहे आणि गंभीर प्रकरणांमध्ये निद्रानाश होऊ शकतो. या प्रतिकूल परिणामांमध्ये अनेक यंत्रणा कार्यरत असतात, जसे की:  

1. मुक्त रॅडिकल्स आणि ऑक्सिडेटिव्ह ताणामुळे मेंदूच्या ऊतकांचे होणारे नुकसान सामान्य मेंदूच्या कार्यामध्ये व्यत्यय आणते.
2. न्यूरोट्रान्समीटरच्या पातळीत बदल आणि त्यांच्या कार्यामध्ये असंतुलन झाल्यामुळे शरीराच्या सामान्य झोपे व जागे होण्याच्या चक्रात बिघाड होतो. 
3. टार्ट्राझीनमुळे ADHD सारख्या लक्षणांनी ग्रस्त असलेल्या मुलांमध्ये झोप येण्यास विशेषतः अडचण निर्माण होते. 

I. ॲनिमिया 
काही वैज्ञानिक अभ्यासानुसार, टार्ट्राझीनची हिमोग्लोबिनसोबतची (haemoglobin) आंतरक्रिया (interaction) टार्ट्राझीन-प्रेरित ॲनिमियामागील प्राथमिक कारण असू शकते. हे कसे घडते ते पाहूया:  

1. हे हिमोग्लोबिनशी जोडले जाते, त्याची रचना बदलते आणि ऊतकांपर्यंत प्राणवायू पोहोचवण्या च्या त्याच्या सामान्य कार्यात व्यत्यय आणते.
2. ऑक्सिडेटिव्ह ताणामुळे लाल रक्तपेशींच्या निर्मिती आणि हिमोग्लोबिनच्या कार्यात गुंतलेल्या पेशींच्या घटकांना नुकसान होते.
3. ऊतींमध्ये लोह आणि जस्त (झिंक) ची पातळी लाल रक्तपेशी आणि हिमोग्लोबिनच्या एकूण निर्मितीसाठी आवश्यक असलेल्या पातळीपेक्षा कमी होते.
4. टार्ट्राझीनच्या विषारी चयापचयांमुळे मूत्रपिंड आणि यकृत यांसारख्या महत्त्वाच्या अवयवांना नुकसान होते, जे अप्रत्यक्षपणे ॲनिमियाच्या स्वरूपात दिसून येते.  

2. यलो क्र. ६ (सनसेट यलो): (E-110)
हा एक कृत्रिम खाद्य रंग आहे जो नारंगी-पिवळी छटा देण्यासाठी वापरला जातो. खाद्य उद्योगाव्यतिरिक्त, तो सौंदर्यप्रसाधने आणि औषध उद्योगांमध्ये देखील वापरला जातो. रासायनिकदृष्ट्या, हा ॲरोमॅटिक अमाइन्सपासून मिळवलेला एक कृत्रिम अझो डाय (dye) आहे. भौतिक स्वरूपात, ही तपकिरी-नारंगी पावडर किंवा दाणेदार (ग्रॅन्युल्स) रूपात आढळतो. याला E-११० या क्रमांकाने ओळखले जाते.   

याचा वापर कुठे होतो?   
सनसेट यलो किंवा यलो नं. ६ हा एक कृत्रिम खाद्य रंग असून, विविध अन्नपदार्थ, सौंदर्यप्रसाधने आणि औषधी उत्पादनांमध्ये नारंगी-पिवळी छटा देण्यासाठी वापरला जातो.

A. खाद्य उद्योग:  

1. बर्फाचा गोळा व आईसक्रीम 
2. शीतपेय  आणि सोडा. 
3. कँडीज, जेली आणि गमीज. 
4. केक, बिस्किटे आणि इतर बेकरी पदार्थ. 
5. नाश्त्याचे धान्य (सेरियल्स) 
6. झटपट नूडल्सचे मसाले. 
7. फ्लेवर्ड दही. 
8. गोड पदार्थ (डेझर्ट्स) 
9. चीज-फ्लेवर्ड स्नॅक्स. 
10. रेडी-टू-ईट करी. 
11. फळांचे रस (विशेषतः संत्र्याचा रस). 
12. लोणची. 
13. सॉस. 
14. वजन कमी करण्याची उत्पादने.

B. सौंदर्यप्रसाधने:   

1. साबण आणि शॅम्पू. 
2. केस रंगवायचे रंग (हेअर डाई) 
3. सूर्यकिरणांपासून संरक्षण करणारी व त्वचा निगा उत्पादने 
4. मेहंदी-आधारित उत्पादने. 
5. लिपस्टिक्स आणि लिप ग्लॉसेस. 
6. आयशॅडो/ब्लश. 
7. नेल पॉलिश.

C. औषधनिर्मिती:   

1. सिरप. उदा. खोकल्याचे सिरप
2. पावडर/तोंडावाटे घेण्याचे द्रावण क्षार (ओरल रिहायड्रेशनसाठी मीठ) 
3. गोळ्या/कॅप्सूलवरील कोटिंग 
4. मल्टीव्हिटामिन द्रव (लिक्विड्स) 

संबंधित आरोग्यासाठी धोके:

A. ॲलर्जीक प्रतिक्रिया:
सनसेट यलो/यलो-६ खाद्य रंगामुळे होणाऱ्या ॲलर्जीक प्रतिक्रिया सौम्य (अंगावर उठणारे पित्त, खाज आणि त्वचेवर पुरळ) ते गंभीर (घरघर लागणे, श्वास घेण्यास त्रास) अशा वेगवेगळ्या प्रकारच असू शकतात. काही व्यक्तींमध्ये, यामुळे जीवघेणी परिस्थिती निर्माण होऊ शकते, उदा. ॲनाफिलेक्सिस/ॲनाफिलेक्टिक शॉक. यलो-६ विशिष्ट प्रकारच्या ॲन्टिबॉडीला (IgE) जोडले जाते, तेव्हा विशिष्ट प्रकारच्या पांढऱ्या रक्तपेशींना (बेसोफिल्स) उत्तेजित करते, ज्यामुळे ही स्थिती उद्भवते, जे ॲलर्जीक आणि दाहक प्रतिक्रियांशी संबंधित आहे (उदा. हिस्टामाइनचे उत्सर्जन आणि ॲलर्जीक प्रतिक्रिया सुरू होणे).

B. मुलांमध्ये अतिसक्रियता (ADHD सारखे वर्तन):
काही वैज्ञानिक अभ्यासानुसार, सनसेट यलो खाद्य रंगाच्या सेवनामुळे मुलांमध्ये ADHD सारख्या वर्तनाची लक्षणे (एकाग्रतेचा अभाव, विसरभोळेपणा, जास्त क्रियाशीलता, जास्त बोलणे, अस्वस्थता, विचार न करता कृती करणे, आत्म-नियंत्रणाचा अभाव, इत्यादी) वाढू शकतात. यामागील यंत्रणा खालीलप्रमाणे असू शकते: 

1. मेंदूच्या कार्यासाठी आवश्यक असलेल्या काही पोषक तत्त्वांचे अपुरे शोषण किंवा चयापचय, उदा. जस्त (झिंक).
2. त्याच्या सेवनाला प्रतिसाद म्हणून हिस्टामाइनचे उत्सर्जन झाल्याने वर्तणुकीत बदल होऊ शकतात.
3. त्याच्या सेवनामुळे मेंदूतील न्यूरोट्रान्समीटरच्या क्रियेमध्ये आणि त्यांच्या कार्यामध्ये बदल होतो.

C. जठरांत्रीय समस्या:
यलो-६/सनसेट यलो खाद्य रंगाच्या दीर्घकाळ सेवनाचा संबंध जठरांत्रीय मार्गात सूज येणे, दाह निर्माण होण (inflammation) आणि आंत्रदाहजन्य आजारांचा (इन्फ्लेमेटरी बॉवेल डिसीजचा) धोका वाढणे याच्याशी संबंधित आहे. यामागील यंत्रणांमध्ये खालील बाबींचा समावेश असू शकतो: 

1. आतड्यातील सूक्ष्मजीवांच्या (मायक्रोबायोटाच्या) गुणवत्तेत बदल (हानिकारक जीवाणूंची संख्या वाढणे आणि उपयुक्त आतड्यातील जीवाणूंची संख्या कमी होणे).
2. एका गुंतागुंतीच्या यंत्रणेद्वारे जठरांत्रीय मार्गात पेशींच्या पूर्वनिश्चित मृत्यूला (programmed cell death) चालना.
3. जठरांत्रीय मार्गाच्या (GI tract) अडथळा कार्यक्षमतेच्या (barrier function) अखंडतेत बाधा येणे.

D. रक्तविज्ञानाशी (हेमॅटोलॉजिकल) संबंधित बदल:
काही शास्त्रीय अभ्यासानुसार, सनसेट यलो खाद्य रंगाच्या सेवनामुळे, विशेषतः इतर ॲडिटीव्हजच्या (additives) संयोजनात, लाल रक्तपेशींची संख्या, पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या आणि हिमोग्लोबिनची पातळी कमी होऊ शकते. यामागे अनेक यंत्रणा असू शकतात, जसे की:

1. ऑक्सिडेटिव्ह ताण (यलो-६/सनसेट यलोच्या चयापचयादरम्यान तयार होणारा). पांढऱ्या रक्तपेशींचे कार्य आणि लाल रक्तपेशींच्या निर्मितीमध्ये व्यत्यय आणतो.
2. आतड्यातील सूक्ष्मजीवसंख्येमध्ये (मायक्रोबायोटामध्ये) बिघाड आणि आतड्याची वाढलेली पारगम्यता (permeability) यामुळे दाहजन्य रसायनांचे उत्सर्जन होते, जे रक्तपेशींच्या निर्मिती आणि कार्यावर परिणाम करते.
3. अंतःस्रावी प्रणालीतील (endocrine system) होणाऱ्या बिघाडामुळे,जे रक्तपेशींच्या निर्मितीचे नियमन करणाऱ्या संप्रेरकांच्या (hormones) निर्मितीवर परिणाम होतो.    

आत्तापर्यंतच्या या मालिकेत आपण पहिल्या दोन भागांमध्ये, आपण लाल आणि पिवळ्या कृत्रिम खाद्य रंगांवर सविस्तर चर्चा केली आहे. या लेखाच्या पुढील किंवा अंतिम (भाग-३) भागामध्ये आपण इतर कमी वापरले जाणारे खाद्य रंग  (हिरवा आणि निळा रंग ) यांविषयी अधिक जाणून घेऊयात .

अस्वीकरण: हा लेख केवळ सामान्य माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि त्यात कृत्रिम खाद्य रंगांचा आणि अन्न, सौंदर्यप्रसाधने आणि औषधांमध्ये त्यांच्या उपस्थितीचा आढावा देण्यात आला आहे. हा वैद्यकीय किंवा व्यावसायिक सल्ला मानला जाऊ नये. आपल्या आरोग्याबाबत, उपचारांबद्दल किंवा औषधांबाबत कोणताही निर्णय घेण्यापूर्वी नेहमीच आपल्या डॉक्टरांचा किंवा पात्र आरोग्यसेवा प्रदात्याचा सल्ला घ्यावा. वैद्यकीय मार्गदर्शनाशिवाय कोणताही निर्धारित उपचार थांबवू नये, बदलू नये किंवा वगळू नये. 

REFERENCES